Önsöz

 

Bu çalışmada İslam Medeniyetindeki musavver kitap çalışmalarına bir giriş denemesi yapılmıştır. Başlangıçta İslam‘ın kitap algısı, kitabın sanatla diyaloğu, İslam’ın tasvir ve surete bakışı üzerinde durulmuş, gelişme bölümünde dönemlere göre İslam Medeniyeti içerisinde kitaplara tasvirlerin eklenmesi süreci ilgili birkaç araştırma incelenmiştir. 

 

Kitap Medeniyeti ve Sanat

 

Bütün kitaplar bir "Kitabı" anlamak, bütün sanatlar bir "Cemal’e" ulaşmak içindir. Mensuplarını hakikate ulaştırmayı hedefleyen Kuran ile taliplerini güzele ulaştırmayı hedefleyen sanatın meczolması şaşılacak bir durum değildir.       

 

İndiği andan itibaren zaman içinde rast, uşşak, hicaz, neva, bayati, hüseyni gibi çeşitli estetik kaygı güdülerek okuyuş özellikleri geliştirilen Kuran’ın hokka, mürekkep, kalemtıraş, makas, kalemdan, mürekkep, lika, celi kalem, divit, aharlı kâğıt gibi yazı aletleriyle; sülüs, nesih, muhakkak, reyhani, tevki, rik’a, ta’lik, divani, kufi gibi güzel yazı teknikleri de geliştirilmiştir.    

 

Ciltlemesi, süslemesi, kabı, rahlesi, tezhibi, dolabı… Kısaca Kuran’ın adının geçtiği her sahanın ihsan boyutuyla sanatsal bir gayretle çevrelenmesi, İslam’ın "kitaba" bakışını ortaya koymuş; kendine has kurumlar, meslekler ve sanat dalları geliştirerek bir kitap medeniyeti oluşturmuştur.    

 

Cahiliye döneminde "sümût" (dizili inciler), "müzehhebât" (yaldızlı şiirler), "müsemmetât" (inci dizileri) gibi sanatsal ifadelerle adlandırılan Muallakat’ın şiir olarak sanat değeri olmakla beraber Kâbe duvarında sergilenmesinin sanatsal bir kaygısı yoktur. Kaldı ki Muallakat’ın Kâbe duvarında sergilendiği rivayeti kesinlik kazanmamıştır.    

 

Özetle kitaba estetik kaygıyla yaklaşma ve mesajın etkisini arttırma yaklaşımı İslam dünyasında Kuran’la başlamıştır.

 

İslam ve Resim

 

Diğer ilahi dinlerde olduğu gibi İslam’da da resim ve heykel yapımına putperestliğe dönme tehlikesi dolayısıyla olumsuz bakıldığı bilinmektedir.   

 

Klasik dönem âlimlerin büyük çoğunluğu canlıların heykel ve resimlerinin yapılmasını haram saymakla birlikte bitki ve cansız maddelerin resminin yapılmasını caiz görmüşlerdir.     

 

İslam tebliğinin ileri dönemlerinde ise Müslümanların putperestliğe dönme tehlikesinden iyice uzaklaşmasına paralel olarak İslam âlimlerinin de resim ve suretler hususunda daha müsamahakâr davranmaya başladıkları görülmektedir. Ancak heykelle ilgili tutumda bir değişiklik olmamıştır. Tasvir ve heykellerin kısıtlanmak şöyle dursun onların kutsandığı Cahiliye Arapları arasında bile gelişme gösteremeyen resim ve heykel sanatının bunu tevhit esasına aykırı bulan İslâmi asırlarda uzun süre gelişmemesi doğal bir durumdur.  

 

İlk dönemden itibaren Müslümanların çoğunlukla uydukları suret yasağı, İslâm medeniyetinde estetik duygunun ifadesi olarak ortaya çıkan çizim ve süsleme sanatını belli bir istikamete yönlendirmiştir. Böylece Müslüman sanatçılar farklı bakışla tahayyül, çizim tarzı ve boyamanın farklı terkiplerini ortaya koyarak hat, tezhip, ebru gibi sanat dallarını geliştirmişlerdir.  

 

Bu bakımdan resim Müslüman sanatçıların geliştirdiği bir sanat olmamakla beraber Müslümanların da etraflarındaki dünyadan aldıkları izlenimleri temsili formlara dökülmüş olarak görme arzusu olması kaçınılmazdır. Müslüman sanatçılar bu arzularını nispeten inanç formlarına uygun hale getirmeye çalışarak minyatür sanatına yönelmiş ve geliştirmişlerdir.      

 

Hicret’ten sonraki 200-300 sene boyunca Müslümanların nadiren resim yaptıkları bilinse ve minyatürle sınırlı da olsa, İslam dünyasında resim sanatından bahsetmek mümkündür. 

 

İslam Medeniyetinde Dönemlere Göre Musavver Kitap Çalışmaları

 

İslam dünyasında minyatür "tasvir", minyatür sanatçısı "musavvir" veya "nakkaş" adıyla anılmıştır. Metni açıklamak için kitap sayfalarına çizilen sulu boya ve altın, gümüş yaldızla yapılan minyatürler, ışık-gölge oyunlarıyla derinlik duygusu kazandırılmayan küçük boyutlu resimlerdir. Papirüs, parşömen ve fildişi gibi farklı malzemeler üzerine yapılan küçük resimlere de minyatür denilmekte ve bunların ilk örneklerinin eski Mısırlılara ait olduğu görülmektedir.    

 

Minyatür resmi, kitapların elle yazıldığı, tasvirlendiği, süslenip ciltlendiği zamanlarda ilkin tarihi kaydetmek, vakayiname tutmak, edebiyat, şiir, tıp, matematik, fen, coğrafya vs. alanlardaki kitapları tasvir etmek amacıyla başlamıştır. İlk resimlenen kitaplarda tasvirler sanat kaygısından ziyade konunun anlaşılması için konmuşlardır. Kırık-çıkık tedavisi, sezaryen, insan iskeleti, yararlı-zararlı bitkiler, şekillerle gösterilmektedir.     

El yazması resimleme sanatının başlangıcı, net bir şekilde Bizans ve Çin’den etkilenmiş olan Arap Resim Okulu olarak bilinir. Bağdat, Musul ve Şam 13. yüzyılın başlarında el yazması resimleme sanatının önemli merkezleriydi.     

 

Hellenistik-Bizans resim geleneği Hıristiyan Araplar ve Süryaniler, Kıptîler veya sonradan Müslümanlığa geçen Hıristiyan kökenli mühtediler vasıtasıyla İslâm kitaplarına da taşınmıştır. Soyut süsleme sanatı olarak minyatür bağımsız bir tezyinat olarak el yazmalarında da kullanılmış özellikle kitapların ilk ve son sayfalarıyla başlık kısımlarında dikkat çekmiştir. Resmin kitap metnini süslemek amacıyla konulduğu durumlarda sanatçıyla yazarın aynı kişi olduğu görülmektedir. Bazı resimler ise tamamıyla süsleme düşüncesiyle oluşturulmuştur.    

 

İslam kitap resimleri ve minyatürleri özellikle Yunanca eserlerin Arapçaya çevrilmesi sürecinde yaygınlık kazanmıştır. Bazı çevrelerin İslam’da resmin yasak olduğunu savunmalarına rağmen kitap resmi ve minyatürler Orta Çağ boyunca çizilmeye devam etmiştir. Başlangıçta tercüme edilen eserlerin açıklanması için amacıyla çizilen bu eserler bir süre sonra süsleme maksadıyla da yapılmaya başlanmıştır.Toplanan ve Arapça`ya çevrilen kitapların ağırlıklı kısmı pagan, Yunan-Hellenistik eserlerden ve Hint-İran klasiklerinden oluşmaktaydı.     

 

Dünya tarihi, edebiyat, şiir ve matematik, fen, astronomi, astroloji, coğrafya ve kartografya, ev idaresi, sağlık, tıp ve cerrahi kitapları ile hükümdarların yaşam öyküleri ve vekayinameler metni görsel olarak izah etmek için güzel bir biçimde resimli elyazmalarına dönüştürüldü. Resimli kitap hazırlanırken güzellik boyutu üzerinde sıkı sıkıya durulmaktaydı. Sanatkârlar, kitap sanatında hakikat, güzellik ve iyiliği icra ederek İslami ve geleneksel sanatların temel unsurlarına bağlı kalıyorlardı.   

 

7. yüzyıldan itibaren İslamiyet, İspanya’dan Çin’e yayılmaya başlayınca sanatkârlar ve âlimler yeni hamilerle çalışmak amacıyla uzak yerlerden akın etmeye başladılar. Çünkü İslam beldeleri sanat ve kültürü destekleyecek zengin kaynaklara sahipti. Müslüman yöneticiler ise ilmi ve tarihi belgeleyip korumak için resimli elyazmaları üretsinler diye her etnik ve dini kesimden sanatkârlara kitap üreten merkezler üretmekle meşguldüler. Yöneticilerin sanatı ve zanaatı destekleme noktasındaki bu kararlı ve iştiyaklı tutumları, sosyopolitik ve kültürel etkenler "kitap resimleme sanatı" olarak ortaya çıkan minyatür resmin oluşmasında önemli bir rol oynadı.   

 

Geçmişin büyük minyatür ressamları en muhteşem eserlerini, Rumi, Hafız, Nizami, Cami, Firdevsi ve Sa’di gibi tanınmış sufi şairlerden bazılarının yazdığı büyük sufi şiirlerinden sahneler tasvir ederek ürettiler.    

 

Resim ya da el yazmasının konusunu ya da temasını saraylı hami belirlemekteydi. Şah Tahmasp’ın hükümranlığı sırasında ısmarladığı el yazmaları hediye olarak yabancı topraklara gönderilmiştir; bu aynı zamanda hükümdarlığının görkemini yansıtmaktadır. Resimler, hükümdarlığının zenginliğini tasvir etmek için yapılmış ve etkileyici mimari mekânlarla geometrik ve çiçek desenli İran halıları ile süs motiflerinin ihtişamlı ayrıntılarıyla bezenmiştir. Bu etki, minyatürün yalnızca İran okullarında değil, taşradaki Babür okulları ve bazı Osmanlı resim tarzında da görülmektedir.   

 

İslam sanatında tasvirli kitapların çoğunluğunu edebiyat eserleri ve tarih konulu yazmalar oluşturmaktadır. Bunların dışında, aralarında biyografik nitelikte metinler de bulunan Tezkirecilik gibi değişik türde eserin resimli nüshalarına da rastlanmaktadır. Tezkirecilik, tarih biliminin bir kolu olarak ortaya çıkan ve temeli Hz. Muhammed’in hadislerinin derlenmesi geleneğine dayanan bir edebî tür olarak 9. yüzyıldan itibaren ilgi görmüştür. Arap, İran, Osmanlı dünyasında çeşitli meslek dallarında ün kazanan kişilerin hayat hikayelerinin bir araya getirildiği bu eserler arasında en çok rağbet edilenler şair, evliya, sanatçı tezkireleridir.  

 

Farsça tezkireler arasında, şair, yazar ve saraya mensup bir entelektüel olan Nizâmî Arûzî Semerkandî’nin "Çahâr Makâle" (Dört Makale) (1152-55) adlı yapıtı ayrı bir yerde değerlendirilmelidir. 5. yüzyıl başından 16. yüzyılın ortalarına kadar yaşamış İran şairlerinin hâl tercümelerini içeren "Tuhfe-i Sâmî" (Sâm’ın Hediyesi) adlı eser, günümüze ulaşan erken tarihli resimli tezkirelerden biridir. "Tezkire" kelimesini içeren ilk Farsça eser, Ferîdüddin Attâr’ın kaleme aldığı, "Tezkiretü’l-Evliyâ"nın sadece bir nüshası resimlidir.    

 

Resim sanatı en ihtişamlı günlerini İslam kültürünün zevale geçtiği dönemde yaşamıştır ve Kuran’a olan mesafesini daima korumuştur. 

Kitap minyatürü çizme becerisinin İslam dünyasının batısına doğru ilerledikçe azaldığı anlaşılmaktadır. Kuzey Afrika herhangi bir katkı yapmazken Selahattin Eyyubi’nin Fatımilerin hakimiyetine son vermesinden sonra Mısır`da bu sanat yok olmaya yüz tutmuştur. Memlükler devrinde ise resim sanatı tekrar ayağa kalkamamıştır.

 

Kaynakça

 

1- İslam Dünyasında Kitabın Tarihi  / Johannes PEDERESEN  - Trc: Mustafa Macit Karagözoğlu / Klasik Yayınları 3. Baskı 

 

2- TDV İslam Ansiklopedisi Resim, Minyatür ve Muallakat Maddeleri

 

3- Tasvir Teori ve Pratik Arasında İslam’ın Görsel Kültürü / Nicole (Nur) Kançal, Ayşe Taşkent - Klasik Yayınları 

 

4- Bir El Yazmasının Minyatürlerini Okumak /  Arş. Gör. Dr. Mürüvet HARMAN  Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü  Karamanoğlu Mehmeti bey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2 (2), 219-229. 

 

5- İslam Dünyasında Biyografi Yazımı ve Resimlenmesi / Öğr. Gör. Dr. Aslıhan ERKMEN İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü / Güzel Sanatlar Bölümü, İstanbul Teknik Üniversitesi (BAP 37492) ve TÜBİTAK tarafından desteklenmiştir

 

6- İslam Kitap resmi ve Minyatür Sanatında Hellenistik-Bizans Etkisi / Ulaş Töre SivrioğluBalıkesir Üniveristesi Öğretim Görevlisi