03.03.2019 00:55

Röportaj

249

Cezeri 12. yüzyılda yaşamış önemli bilginlerimizden. Hayatı ve çalışmaları hakkında bugüne kadar çok detaylı bir malumata sahip değildik ancak Durmuş Çalışkan ve oğlu Mehmet Ali Çalışkan Beylerin 15 yıllık titiz gayretleriyle artık onu daha yakından tanıyabileceğiz. Bu gayretlerin ilk nüvelerinden olan Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri Sergisi ve “Herkes İçin Cezeri” kitabını konuşmak üzere Cezeri Müzesi Kreatif Direktörü ve Babil Kitap Genel Yayın Yönetmeni Kadir Yılmaz ile bir araya geldik.

İstanbul Cezeri Müzesi öncülüğünde hazırlanan “Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri Sergisi” açıldı. Öncelikle hayırlı olsun. Biz sizi editör olarak tanıyoruz, ama sergide içerik üretimlerine katkıda bulunduğunuzu da biliyoruz. Sergide okuyucularımızı nelerin beklediğine geçmeden önce, müze girişiminizin hikâyesini kısaca dinleyebilir miyiz? Zannediyorum 15 yıllık bir çalışmanın neticesinde bu yapı ortaya çıktı.

Evet, “Cezeri ve Olağanüstü Makineleri”, Çalışkan ailesinin hayatlarının neredeyse 20 yıllık bir dilimini kapsıyor. Selami ve Mehmet Ali Beyler, İTÜ’de makine mühendisliği okurken “Doğu’dan Batı’ya Bilimin Öncüleri” başlıklı bir sergi hazırlarken Cezeri ve meşhur eseri Kitab’ül Hiyel ile tanışıyorlar. Bilim ve teknoloji tarihi açısından günümüze kadar ulaşan en kıymetli eserlerden biri olan Kitab’ül Hiyel’deki makineleri ve hesaplamaları genç kardeşler o dönem anlamakta güçlük çekerler ve iyi bir mühendis olduğuna inandıkları babaları rahmetli Durmuş Çalışkan’ın (ö. 2018) kendilerine yardımcı olmasını isterler. O da eserdeki aletlerin fantastik kurgular olduğunu düşünür ilk bakışta ve bunların niçin çalışmayacağını kendilerine göstermek için yarım saat müsaade ister. Masasına oturur ve önce Filli Su Saati’ndeki hassas ejderha düzeneğinin hesaplamalarını inceler. Tabii, yarım saat olarak düşünülen zaman Durmuş Çalışkan’ın vefat edeceği güne kadar devam eder, çünkü hesaplamaları bu aletlerin yapılmadan çizilemeyeceğini ortaya koymaktadır.

O günden sonra Kitab’ül Hiyel’in Arapça aslından çevirisi İhsan Fazlıoğlu ve eşi Şükran Fazlıoğlu’na emanet edilir. Kendilerinden gelen çeviri üzerinde bu kez Durmuş Çalışkan teknik hesaplamalar, açıklamalar ve çizimler için çalışmaya başlar. Kıymetli bilim tarihçilerimizden Atilla Bir’in “günümüzün Cezeri’si” olarak tanımladığı Durmuş Çalışkan, Cezeri’nin mühendisliğinde tek bir karanlık nokta kalmayıncaya dek çalışır ve bu aletleri yapabilmek için özel bir atölye kurar.

Müzeye dönüşme süreci böyle mi başlamış oldu?

Evet, İstanbul Cezeri Müzesi düşüncesi de o atölyeyle birlikte doğar. Bugün hâlâ kendilerini “girişim” olarak tanımlasalar da Çalışkan ailesi, 20 yıla yaklaşan çalışmalarının ilk somut neticesini şu an Uniq İstanbul’da açılmış olan “Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri Sergisi” ile almış durumdalar. Şimdilik yurt içi ve yurt dışı gezici sergileriyle Cezeri’yi ve olağanüstü makinelerini tamamen kendi iç imkanlarıyla insanlara tanıtmaya çalışıyorlar. İlerleyen dönemde “girişimin” sabit bir mekanı olan “müzeye” dönüşmesi için gerekli imkanlar araştırılıyor.

Cezeri kimdir? Artuklu Sarayı’nın baş mimarı olmasının dışında anlamı nedir? 12. yüzyılda yaşamış birinin ürünleri neden 2019 Türkiye’sinde bir müzeye dönüştü?

Cezeri’nin kaç tarihinde nerede doğduğunu ve ne zaman nerede öldüğünü kesin olarak bilmiyoruz. Çünkü kendisi klasik anlamda medrese eğitimi almadığı için adı hiçbir “tabakat” kitabında geçmiyor. Kendisi hakkındaki “şimdilik” yegane kaynağımız kendi eseri olan Kitab’ül Hiyel’de yazdıkları. Burada da, Artuklu saraylarında (Hasankeyf ve Diyarbakır’da) hangi sultanlara ne kadar hizmet ettiğini biliyoruz. Cezeri, kesintisiz olarak 25 yıl Artuklu hanedanının yanında bulunuyor. 12-13. yüzyıllarda yaşamış tarihi bir şahsiyetin bugünün Türkiye’sinde bir müze isminde geçmesi her şeyden önce bu topraklardaki binlerce yıllık varlığımızın dinamik dönüşümlerle zenginleşen kültürel bir devamlılık içerisinde olduğunu göstermek.

Sergimizin ana sponsoru da olan Tekhnelogos esasında bir mühendislik ve yazılım şirketi. Yapay zeka ve robotik geliştirme işleriyle uğraşılıyor. Dolayısıyla müzenin isminin Anadolu’nun en büyük mucitlerinden birinin ismini taşıması doğal görülmeli. Ayrıca Cezeri’nin bugün için bile gerçekten ilham verici bir işlevselliğe sahip olması hepimiz için şaşırtıcı. Çünkü Cezeri’nin olağanüstü makineleri üzerinden, bilhassa fizik ve matematik gibi gençleri ......................................

Cezeri’nin bir farkı da mühendisliği sanatla, bilimi hayatla buluşturması değil mi? Bir de kendinden sonraki çalışmalara nasıl bir ilham sunmuş?

Merakımız şimdi daha da arttı. Peki, sergiyi ziyarete gelen okurlarımız nelerle karşılaşacaklar?

Son olarak, “Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri -Herkes İçin Cezeri-” başlıklı bir kitap yayımlandı Babil Kitap’tan. Ondan da biraz bahsedebilir misiniz?