26.12.2018 12:39

Genç Haber Merkezi

9459

Hakan Semiz

Osmanlı Devleti’nde coğrafya ve astronomi ekollerinde önemli derecede bir çok bilim insanı sayılabilir. Bunlar içerisinden Fethullah Şirvani, Piri Reis, Katip Çelebi, Evliya Çelebi, Ali Kuşçu, Mirim Çelebi, Takiyüddin, Mustafa İbn Ali el-Muvakkit en önemlileridir. Bu bilim insanları Osmanlı’da Astronomi-Coğrafya ekolünün oluşmasında önemli roller oynamışlardır. Tabii ki bu önemli bilginlerin içerisinde Seydi Ali Reis’in değerini unutmamak gerekir. Seydi Ali Reis Osmanlı Bilim Tarihi'nde önemli bir yere sahip olan denizcilerimizden birisidir. Onun katıldığı seferler ve ona verilen birçok görev aslında bilim adına önem teşkil ediyordu. Bu Osmanlı denizcisinin bilim alanında vermiş olduğu eserler ve yapmış olduğu tercümeler, 16. yüzyılda katıldığı savaşlar kadar önemliydi. Çünkü ortaya koyduğu bu eserlerle bir nevi Osmanlı’da Coğrafya-Astronomi ilişkisini gün yüzüne çıkarmış oldu. Seydi Ali Reis yaptığı çalışmalarla kendinden sonra gelen Osmanlı’daki denizcilere yol göstermiş ve Osmanlı’nın bilim alanında ki saygınlığının artmasına katkı sağlamıştır. Viyana Üniversitesi doçentlerinden Dr.Bittner’de Seydi Ali Reis’in ortaya koyduğu eserlerin bilimsel değerlerini vurgulamaktadır. Seydi Ali Reis’in ne denli önemli bir deniz bilimcisi olduğunu Katip Çelebi’nin şu sözlerinden anlamaktayız: Seydi Ali Reis’ten sonra tersane ocağına onunla mukayese edebilecek bir başkası gelmemiştir.” Eserleri içerisinden Ali Kuşçu’nun “Fethiyye” eserinin bir tercümesi olan Hulasa’t el-Hey’e (Astronominin Özeti) eseri en dikkat çekici noktadır. Bu eser tercüme -Seydi Ali Reis tarafından ilaveler yapılmış hali- bir eser olup, temeli Ali Kuşçu’nun “Fethiyye” adlı eserine dayanmaktadır.

Ali Kuşçu 15. yüzyılda yaşamış döneminin en seçkin astronomu ve matematikçisidir. Matematik ve astronomi eğitimini Uluğ Bey, Kadızade-i Rumi ve Cemşid el-Kaşi’den almıştır. Ali Kuşçu Uluğ Bey’in ölümü üzerine Semerkant’tan ayrılarak İstanbul’a gelmiştir. Astronomi ve matematik alanındaki çalışmalarına İstanbul’da Fatih’in yanında devam etmiş ve burada medreselerde görevlendirilerek, Osmanlı’nın önemli alimleri arasına yerleşmiştir. Ali Kuşçu’nun astronomi ve matematik alanında yazmış olduğu iki önemli eser mevcuttur. Bunlardan birisi Fatih’in adına atfen “Muhammediye” adını verdiği matematik kitabıdır. Diğer önemli eseri ise, Otlukbeli Savaşı sırasında bitirip, zaferden sonra Fatih’e sunduğu “Fethiyye” adındaki astronomi eseridir. Bu eserin üç tercümesi bulunmaktadır:

Hulasa’t el-Heye: Fethiyye’nin ilk Türkçe çevirisidir, Seydî Ali Reis tarafından 1549 yılında yapılmıştır.

Mirkât el-Semâ: Bu ikinci tercümedir, Perviz diye tanınan Abdullah el- Hanefi tarafından yapılmıştır.

Mir’at-ı Âlem: Üçüncü tercümedir, Mühendishâne-i Berr-i Hümâyûn’un baş hocalarından Seyyid Ali Paşa tarafından 1824 tarihinde yapılmıştır.

Hulasa’t el-Heye (Astronominin Özeti):

Seydi Ali Reis Halep’te bulunurken heyet ve matematik dersleri aldığını biliyoruz. Büyük Türk astronomu Ali Kuşçu’nun Fatih’in emriyle yazdığı “Fethiyye” adlı ünlü astronomi kitabını Farsça’dan Türkçe’ye “Hulasa’t el-Heye” adıyla çevirmiştir. Osmanlı alimi ve denizcisi Seydi Ali Reis yapmış olduğu bu tercümeye, yerin yuvarlak olduğunu ve dağların yüksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını, yer yarıçapının 1545 fersah olduğunu ve ağır cisimlerin yerin merkezine doğru düştüklerini eklemiştir.

Seydî Ali Reis’in “Hülâsa’t el-Heye” adlı çevirisi bir giriş ve iki makaleden oluşmuştur. Giriş, bu bilime başlamadan önce bilinmesi gereken durumları açıklamaktadır. İki kısımdan oluşur. Birinci makale, ulvi cisimlerin durumlarını açıklar ve altı bölümdür. İkinci makale, Yer’in şekli, iklimlere bölümlenmesi, göksel durumlardan farklılığının sebebi ile Yer için gerekli durumları açıklar. Bu da on iki bölümdür.Seydî Ali Reis’in Hulasa’t el-Heye adlı bu çevirisi “Fethiyye” nin birebir çevirisi olmamakla birlikte önemli eklemelerin yapıldığı bir eserdir. Bu ekleme ve yorumların sebebi, Fethiyye adlı eserin yetersizliğinden değil, Seydî Ali Reis’in coğrafya ile ilgili önemli gördüğü bazı bilgileri de bu esere dâhil etmek istemesidir.Bu eklemelerden bazıları şöyledir:

1.Hulasa’t el-Heye’nin girişinin ikinci kısmında anlatılan doğaya ilişkin durumları Seydî Ali Reis kendisi eklemiştir, Fethiyye’nin girişinde böyle bir kısım yoktur.

2.Hulasa’t el-Heye’nin, birinci makalesinin birinci bölümünde sıcaklık ve bunun nedeni, Yer’in ortaya çıkışının sebebi ve hayvanların çeşidi konuları da eklenmiştir.

3.Hulasa’t el-Heye’nin, birinci makalesinin üçüncü bölümünde, ılımların önceliminin hareketi konusunda Batlamyus’un, Geometricilerin ve Nasîrüddîn el-Tûsî’nin gözlem değerleri verilmiştir.

Eserde bu tarz bir çok ekleme mevcuttur. Hulasa’t el-Heye aslında Ali Kuşçu’nun Fethiyye adlı eserinin genişletilmiş bir çevirisidir. Ancak çeviri sırasında Fethiyye metnine birebir sadık kalınmamış, yeri geldiğinde astronomi ve coğrafya ile ilgili bölüm ve kısımlara bazı eklemeler yapılmıştır. Bunlar arasında özellikle coğrafya ile ilgili eklemelerin büyük bir yer tuttuğu gözükmektedir. Bunun sebebi çok açıktır: Seydî Ali Reis bir denizcidir ve seyrüsefer esnasında bir denizcinin işine yarayacak matematiksel coğrafya ile ilgili bilgileri de çeviriye eklemek istemiştir.

Ali Kuşçu Fethiyye adlı astronomi eserinde İbn-i Şatır’dan hiç bahsetmezken Seydi Ali Reis bu açıklamayı da vermiştir. Bu da bize Seydi Ali Reis’in İbn-i Şatır’dan haberdar olduğunu göstermektedir. Seydi Ali Reis, Taküyiddin gibi gözlemsel çalışmalar yapan ve buna bağlı olarak zicler hazırlayan bir astronom olmasa da, çok derin bir astronomi bilgisine sahip olduğu düşünülmektedir. Seydi Ali Reis’in yapmış olduğu tercüme, astronomi ve coğrafya alanında saygınlığını artırmıştır.

Kaynakça:

Demir, R.,“Seydî Ali Reîs ve Kitâb el-Muhît fî’_lm el-Eflâk ve el-Ebhûr”,Bilim ve Ütopya, 2013, Sayı:153.

Kuzu, A.,”Denizlerin Alimi Büyük Amiral: Seydi Ali Reis”, İstanbul,Paraf Yay.,Temmuz 2013.

Uymaz, T.,"Seydi Ali Reis’in Hülasa’t el-Heye (Astronominin Özeti) Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme", Ankara, 2009.

http://kimkimdir.gen.tr, 10.11.2015.