13.03.2020 16:04

Röportaj

3137

Yahya Uyar

Türkiye’deki ilmi ve ansiklopedik eserler arasına bir yenisi daha eklendi. Geçtiğimiz günlerde ciddi ve geniş bir kadronun emeği ile ortaya çıkan Temel İslam Ansiklopedisi projesinin editörü ve koordinatörü Doç. Dr. Hasan Tuncay Başoğlu ile görüştük.

Temel İslam Ansiklopedisi nasıl bir ihtiyaca cevap olarak ortaya çıktı?

Temel İslam Ansiklopedisi, İslam dini ve ilimlerine dair ihtisası bulunmayan genel okuyucuya İslam dini ve İslam ilimleri hakkında doğru ve yeterli bilgi sunma ihtiyacından kaynaklandı. Bilgi kirliliğinin çok fazla olduğu günümüz dünyasında, İslam dini hakkında doğru bilgiye ulaşmak isteyenlerin okuyabilmesi amacıyla hazırlanmış bir eserdir.

Temel İslam Ansiklopedisi, başta gençler olmak üzere genel okuyucuya hem İslam’ın varlığa ve hayata dair genel ilkeleri hakkında bilgi ve kavrayış sahibi olma, hem de en temel düzeyde yaşayışla ilgili kuralları, ibadetlerin nasıl yapılacağını öğrenme imkanı sunuyor. Bu eserde çağdaş inanç meseleleri de ele alındı, ibadetler de. Mesela abdest ve namaz maddelerini okuyan bir insan abdest alabilsin, nasıl namaz kılınacağını öğrenebilsin istedik.

Şu an 46 cilde ulaşan Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nden farkını kısaca özetler misiniz?

Her şeyden önce iki eserin muhatap kitlesi ve üslubu farklı. TDV İslam Ansiklopedisi akademik bir çalışma, İslam kültür ve medeniyet tarihi tüm ürünleriyle ele alınıyor. Maddelerde konuyla ilgili geniş bir tarih anlatımı ve literatür var; birçoğu birer makale hüviyetinde. Temel İslam Ansiklopedisi’nde ise kültür ve medeniyet tarihinden ziyade bir din olarak İslam’ı anlatmak esas. Ayrıca hacim farklılığı var, Temel İslam Ansiklopedisi’nde maddeler kısa tutuldu, istisnaları olmakla birlikte maddelerin çoğu kısa sürede kolayca okunabilir bir üsluba ve hacme sahip. İnsanlara İslam’ın mesajını anlama, kavrama ve yaşama düzeyinde hitap ediyor. Bu yüzden Temel İslam Ansiklopedisi yeni ve telif bir eser olarak hazırlandı. İçerik olarak ilmî ve delillere dayalı, üslup açısından ise kaynak ve terimlere boğmayan bir özelliğe sahip.

Eserin hazırlanışına dair yaşanan süreçten bahseder misiniz? Projenin özel bir hikayesi var mı?

Temel İslam Ansiklopedisi’nin özel bir hikayesi var tabii. Proje, Rusya Müslümanlarından gelen bir teklif üzerine gündeme geldi. Rusya Müslümanları 2006-2007 civarındaki görüşmelerde, TDV İslam Ansiklopedisi’nin tercümesini talep etti. Fakat onlara “ansiklopedinin henüz tamamlanmadığı ve Rusçaya kısa sürede tercüme edilmesinin mümkün olmadığı, ancak onların temel dini bilgilerle ilgili ihtiyaçlarına cevap verecek daha küçük bir ansiklopedinin hazırlanabileceği” söylendi. Başlangıçta bu, mevcut ansiklopediyi özetleme şeklinde düşünülmüştü. Ancak belirli sayıda madde yazıldıktan sonra, kurum içerisindeki araştırmacılarımız bu konuda bir rapor hazırlayarak özetle şu kanaate ulaştı: Yeni çalışmayı, muhatap kitlemize göre yeni bir üslup ve çerçeve ile hazırlamalıyız. Mevcut ansiklopedinin özeti olarak hazırlarsak, bu ihtiyaca cevap vermeyecektir. Dolayısıyla dışarıdan gelen bir talep sonucunda onlara göre nasıl bir şey yapmalı diye konuşurken, “üslup ve içerik açısından daha geniş bir kitleye yönelik nasıl bir eser hazırlayabiliriz” sorusu gündeme gelmiş oldu. Bu soruya verilen cevap çerçevesinde Temel İslam Ansiklopedisi ortaya çıktı.

Günümüzde e-okuyucu oranı artmış durumda, eserle alakalı online erişim imkanı olacak mı?

Kanaatimce TDV İslam Ansiklopedisi’nde olduğu gibi Temel İslam Ansiklopedisi de belirli bir süre geçtikten sonra hem daha geniş kitlelerin faydalanabilmesi hem de bilgiye erişim hızının arttığı çağımızın gerekliliklerini yerine getirmek adına internet üzerinden online erişime açılır. Ancak bunun kararını TDV Mütevelli Heyeti verecektir.

Bu projenin Rusça, Çince ve Balkan dillerine tercüme edilecek olmasının sebebi nedir? Neden İngilizce değil de bu dil ve bölgeler?

Aslında bu İngilizceyi önemsemediğimizden değil, bize gelen talepler öncelikle bu bölgelerden olduğu için o diller tercih edildi. İlk talep Rusya’dan olduğu için Rusça ile başlandı. Daha sonra Çince tercüme yapılması yönünde ikinci bir talep geldi. Bu sebeple Rusçadan sonra Çince tercümeyi gündeme almıştık, her ne kadar bu süreç kesintiye uğramış olsa da her iki dile tercüme edilmesi hâlâ gündemde. Ama bu Avrupa dilleri dışlanıyor, ansiklopedi orada yayınlanmaz anlamına gelmiyor. Ansiklopedi birçok dile tercüme edilebilir.

Eser genel muhtevasıyla okuyucularına ne vaat ediyor?

Temel İslam Ansiklopedisi madde içeriğiyle hem Müslümanlara hem de Müslüman olmayanlara İslam’ı tanıtıcı bir özelliğe sahip. Eserin Türkçe baskısında 1426 madde var, bunların 400 kadarı biyografi maddelerinden gerisi ağırlıklı olarak kavramlardan oluşuyor. Biyografi maddeleri peygamberler, sahabeler ve önde gelen âlimlerle sınırlı. Kavramlar arasında İslam’ın inançları, ibadetler ve insanlar arası ilişkilerle ilgili temel konulara dair kuralları ele alan maddeler var; ayrıca temel İslam ilimlerine, Hz. Peygamber’in hayatına, Esma-i Hüsna’ya, İslam tarihinde ortaya çıkmış toplumsal hareketlere, çağdaş bazı inanç ve fıkıh meselelerine dair maddeler de yer alıyor. Eser genel okuyucunun bilgi ihtiyacını karşılamanın yanı sıra örgün eğitim, din hizmetleri ve irşat faaliyetleri için yardımcı kaynak olma özelliğine sahip olacak bir şekilde hazırlandı, bu yüzden bazı konular daha ayrıntılı ele alındı.

İslam dini ve İslam ilimleri hakkında uzmanlığı bulunmayan kişilere yönelik bu yeni ansiklopedi çalışmasının hedeflerinden biri de, farklı din ve kültürlerin yaygın olduğu toplumlarda azınlık olarak yaşayan Müslümanların dinî bilgi ve eğitim ihtiyacını karşılamaktır. Pek çok farklı sorunla karşılaştığımız günümüzde İslam’ı, Müslümanlara ve Müslümanların dışındaki kişilere ve topluluklara sahih kaynaklara dayalı olarak tanıtmak, İslam’ın mesajını sağduyulu ve ölçülü bir üslupla iletmek ansiklopedinin temel gayelerinden biridir.

Muhteva açısından önemli gördüğümüz bir husus da eserin öğretici yönünü kuvvetlendirmek üzere çok sayıda bilgiçizime (infografi) yer verilmiş olmasıdır. 400’e yakın çizimle maddelerde işlenen konuların daha iyi anlaşılması sağlandı. Ayrıca biyografi maddelerine kimlik kartları konuldu.

Tanıtım yazısında “TİA’nın özet bir ansiklopedi olmayacağı ve bölgesel ihtiyaç ve beklentiler çerçevesinde yeni maddeler ekleneceği” yazıyor. Özet bir ansiklopedi olmadığını nispeten açıkladınız, ancak bilhassa bölgesel ihtiyaç ve beklentilerden ne anlamamız lazım?

Temel İslam Ansiklopedisi’nde dini anlama, kavrama ve yaşama esas olduğu için, tarih ve kültür ile ilgili maddeleri buraya almadık. İslam devletleri, çeşitli hükümdarlar, mimari eserler gibi maddeler ararsanız, onları TİA’da bulamazsınız. Fakat İslam tarihinin ilk dönemi açısından önemli olan bazı olayları ve kişileri bulabilirsiniz. Mesela Hz. Peygamber dönemindeki olaylara, önde gelen sahabelere bu ansiklopedide yer verildi. Bunun dışında, İslami ilimlere yön veren ve önemli katkıları olan alimler de ansiklopedide mevcut. Başka dillere yayında da, ana gövdeyi oluşturan terimler, kavramlar ve konularda bir değişiklik düşünmüyoruz. Ancak bölgelere göre bazı farklılıklar olabilecek: Mesela ibadetlerle ilgili maddeler genellikle Hanefî ve Şafiî mezhebinin görüşleri üzerinden anlatıldı. Diğer mezheplere ancak bazı maddelerde değinildi. Fakat eserin yayınlanacağı dile göre Malikî ve Hanbelî mezheplerine göre ilaveler yapılabilir.

Bölgelere göre ikinci bir farklılık, şahıs biyografileri açısından olabilir. Mesela, İslami ilimler tarihi açısından herkesin bilmesi ve tanımasında fayda olacağını düşündüğümüz 200 civarında alime yer verildi. Ancak belirli bölgeler açısından önemli olan alimler de var. Rusya açısından düşündüğümüzde, oradaki Müslümanların kendi tarihlerinde ve İslam anlayışlarında önemli katkıları bulunan kişiler de var. “Bölgesel özellikler” derken öncelikle kastettiğimiz bu. Belirli bölgelerde öne çıkan alimleri o bölgelerle ilgili yayın yaparken ansiklopediye dahil etmeyi düşünüyoruz. İlgili bölgenin dili ile kültürü açısından kavramlar veya konular düzeyinde talep gelirse, o alanda da ekleme veya çıkarma yapılabilir. TİA böyle bir esnekliğe sahip olacak.

Ansiklopedi okumak bize (okuyucuya) ne kazandırır?

Ansiklopedileri bir yandan kavram sözlükleri bir yandan da biyografi eserleri olarak görebiliriz. Anlamını bilmediğimiz bir kelimeyi sözlükten aradığımız gibi ansiklopedilere de belirli bir kavramın veya terimin ne anlama geldiğini anlamak üzere bakarız. Temel İslam Ansiklopedisi, İslam dininin inanç ve yaşayış esaslarına dair pek çok kavramın yanı sıra temel İslam ilimlerindeki belli başlı terimleri de ele alıyor. Eserin buna ilave öğretici bir yönü daha var, okuyan kişi hem ibadetlerini düzgün bir şekilde nasıl ifa etmesi gerektiğini, hem de İslam’ın ilkeleri çerçevesinde Müslümanca yaşamanın gereklerini öğrenebilecek.

İSAM’da yeni bir eser hazırlığı var mı?

Malumunuz, TDV İslam Ansiklopedisi’nin tamamlanan ilk neşri internet ortamında açıldı. Bunun üzerine daha fazla talep ve ihtiyaç gündeme geldi. Önümüzdeki yıllarda yapılması düşünülen işlerden biri, ansiklopedi yayınının dijital ortamda geliştirilerek sürdürülmesi. Çünkü internet ortamında sağlıklı bilgiye ihtiyaç var. Ansiklopedi böyle bir ihtiyacı karşılamaya başladı ve bu alanda daha fazla talep var. Dolayısıyla ansiklopedinin yeni edisyonunun hazırlanması ve dijital ortamda yayınlanarak geliştirilmesi öncelikli hedeflerden birisi. Ayrıca İslam Ansiklopedisi birikimine dayalı olarak İngilizce bir ansiklopedi de hazırlanacak.

Bir başka önemli çalışma alanımız, Erken Klasik Dönem ve İkinci Klasik Dönem projeleri. Bu iki proje ile biz, İslami ilimler tarihinin yeniden yazılmasını, klasik ilmî birikime erişimin kolaylaştırılmasını, bu birikimin kavranmasını, bu yolla çağdaş ilmî çalışmalara katkı sağlanmasını hedefliyoruz. Bunlar sadece Türkiye’de değil, tüm dünyadaki İslam araştırmalarına hitap eden çerçeve projeler. Bu projeler çerçevesinde de çok sayıda akademik yayın yapılıyor.

Son olarak, öğrenim sürecindeki okurlarımıza neler tavsiye edersiniz?

Dünya hayatında edineceğimiz meslek yahut tutacağımız yolla ilgili konuşacak olursak, hedef belirlemek ve azimli olmak en önemlisi herhalde. Özellikle ilim yoluna girecek olanlara; fikrî istiklale önem vermelerini, yabancı dil öğrenmelerini, klasik kaynaklarımızı okumalarını ve dini bilgiyi kaynaklara dayalı olarak öğrenmeye çalışmalarını öneririm. Çünkü günümüzdeki bilgi bombardımanı ilim ve hikmet ortaya çıkarmaktan ziyade popüler bir kültür üretiyor ve bu popüler kültür, ön yargılar oluşturuyor; dine, dinin öğrenilmesine engel oluyor, dini perdeleyen ve bilgi diye sunulan inançlar ve kanaatler getiriyor. Bu da insan ile Allah arasında perde oluyor. Bunu kültürel sömürgeciliğin bir devamı ve parçası olarak görüyorum.

Ülkemize böyle bir eser kazandırdığınız için sizlere ve ansiklopedi sürecinde emeği geçen tüm hocalarımıza teşekkür ederiz.